| خالده ادیب آدیوار |
|
خالده ادیب آدیوار " Halide Edip Adivar" ، نویسنده زن ترک در دورههای مشروطیت دوم عثمانی و جمهوریت.
او در حدود ۱۳۰۱ در استانبول به دنیا آمد. پدرش از منشیان دربار سلطان عبدالحمید دوم بود. مادرش را در سنین خردسالی از دست داد و در خانه مادربزرگ مادریش بزرگ شد. این خانه سنّتی ترک تأثیر عمیقی بر شخصیت وی گذاشت. پدرش که سبب پیشرفت مردم انگلیس را تربیت اروپایی می دانست، علاقه مند بود تا فرزند خود را به همان شیوه تربیت کند. ازاین رو خالده را در مدرسه آمادگی که مدیری یونانی داشت گذاشت؛ مدرسهای که خالده تنها شاگرد مسلمان آن بود. سپس خالده را در ده سالگی، به کالج امریکایی فرستاد که زبان انگلیسی را در آنجا به سرعت آموخت. در این ایام به خانه پدرش که خانهای فرنگیمآب بود منتقل شد و چون سلطان عبدالحمید به رفتن کودکان مسلمان به مدارس تبشیری مسیحی اعتراض داشت، ناگزیر از ترک کالج شد و فراگیری زبان انگلیسی را نزد یک معلم خصوصی زن انگلیسی ادامه داد و زبان عربی، قرآن و موسیقی را نیز نزد معلمان خصوصی آموخت. در همین دوره به ترجمه کتاب >مادر< اثر جان ابوت پرداخت که در ۱۳۱۴ با ویرایش محمود اسد افندی در استانبول منتشر شد. خالده تحصیل در کالج را در ۱۳۱۷ از سرگرفت و تا ۱۳۱۹ که از آنجا فارغالتحصیل شد، در عین حال نزد رضا توفیق بلوکباشی*، که از دوستان پدرش بود، زبان فرانسه و ادبیات آموخت و کم و بیش تحت تأثیر بینش عرفانی او قرار گرفت. در سالی که از کالج فارغالتحصیل میشد با صالحذکی، معلم ریاضی کالج که تحصیل کرده پاریس و مؤلف چند کتاب در زمینه ریاضیات و فیزیک بود، ازدواج کرد.
خالده در سالهای پس از فارغال تحصیلی به خانه داری، تربیت فرزندان، مطالعه و تجربه آموزی در کار نویسندگی اشتغال داشت. مرحله اصلی نویسندگی وی با اعلان مشروطیت دوم (۱۳۲۶/۱۹۰۸) آغاز شد. او در آن ایام ضمن همکاری با روزنامه طنین، ناشر افکار و تمایلات اتحاد و ترقی ، نوشته های خود را با امضای خالده صالح در بعضی از روزنامه‌ها و مجلات دیگر نیز انتشار می داد. پس از بلوای ۳۱ مارس (مطابق گاهشماری قدیم عثمانی، برابر با ۱۳ آوریل ۱۹۰۹ / ۲۲ ربیع الاول ۱۳۲۷) و غلبه موقت نیروهای ضدمشروطه بر پایتخت، خالده که به سبب نوشتههایش مغضوب آنان بود به مصر فرار کرد و از آنجا به انگلستان رفت و پس از استقرار آرامش و امنیت به کشور بازگشت. پس از بازگشت به کشور، ضمن ادامه دادن به کار نوشتن و انتشار داستانهایش برای تدریس اصول تعلیم و تربیت در دارالمعلمات (دانشسرای دخترانه) و سپس بازرسی مدارس دخترانه اوقاف استخدام شد، در جریان جنگ جهانی اول (۱۹۱۴ـ۱۹۱۸) به دعوت جمالپاشا*، فرمانروای نظامی سوریه، برای احداث مدارس و یتیمخانه‌ها، همراه شماری از معلمان زن عازم آن سرزمین شد و همزمان با عقبنشینی نیروهای عثمانی از آنجا، به استانبول مراجعت کرد. خالده در ۱۳۲۸ از همسرش جدا شد و سپس در نوشته هایش از اسم پدرش و از امضای خالده ادیب استفاده کرد. پس از ازدواج با عبدالحق عدنان آدیوار*، دانشمند و دولتمرد ترک و مؤلف کتابهایی در زمینه تاریخ علم در ۱۳۳۵، تا پایان زندگیاش از امضای خالده ادیبآدیوار استفاده کرد.
با گرمی بازار جریان های پان ترکیستی و پان تورانیستی در سالهای پس از اعلان مشروطیت دوم، خالده ادیب نیز به همان جریان پیوست و در جهت آرمانهای آن به فعالیت پرداخت. او ینیتوران (توران نو) را که رمانی سیاسی و آرمانی است، در ۱۳۳۰ نوشت و در آن آرزوها و نظر خود را برای ترکیه فردا طرح و ترسیم کرد و به همان مناسبت القابی چون زن بزرگ و مادر ترکان را از دوستداران خود دریافت کرد.
او در ۱۳۲۷ در رأس بنیانگذاران جمعیت تعالی نسوان قرار داشت. هدف اصلی از تشکیل این جمعیت، که شماری از زنان تحصیلکرده از مؤسسانش بودند، بالابردن سطح فرهنگ اعضای جمعیت بود. در زمان جنگ بالکان در ۱۳۳۰/۱۹۱۲، خالده ادیب با پشتیبانی همین جمعیت در کار سروسامان دادن به مهاجران جنگزده و پرستاری از مجروحان جنگی از هیچ کوششی فروگذار نکرد. او که در ۱۳۳۶ به استادی ادبیات غربی دانشکده ادبیات دارالفنون استانبول منصوب شده بود، در ۱۳۳۷ در گردهماییهای استانبول ــکه به مناسبت تصرف ازمیر به دست یونانیها برگزار شدــ سخنرانیهای شورانگیزی در اجتماعات دهها و صدها هزار نفری ایراد کرد و شهرتش افزونی یافت و با مصطفی کمالپاشا، رهبر جنبش رهایی در آناطولی به مکاتبه پرداخت.
خالده ادیب پس از اشغال دوم استانبول به دست نیروهای انگلیسی در جمادی الثانی ۱۳۳۸ / مارس ۱۹۲۰ و تشدید احتمال بازداشتش، در حالی که فرزندانش را پیشاپیش به امریکا فرستاده بود با شوهرش به آناطولی گریخت و آندو به جنبش رهایی ملی پیوستند. او در آنجا ضمن حضور در جبهه های جنگ و ترجمه مطالب و مقالات سیاسی از مطبوعات غربی، روزنامه تازه تأسیس حاکمیت ملّیه، معرف افکار جنبش رهایی ملی، را انتشار داد و در عین حال در بیمارستانها از مجروحان جنگی پرستاری کرد. حاصل حضور او در جبهه‌ها مجموعه ای از داستانها، رمان و کتاب خاطراتی است که مشاهدات، تجارب و تأثرات نویسنده در آن ایام را شامل میشود. همچنین مقالات و گزارشهایی در این زمینه به زبانهای ترکی و انگلیسی در مطبوعات داخلی و خارجی درباره بر حق بودن ترکها منتشر کرد. وی در این دوره به نوعی نماد مبارزه ملی تبدیل شد که مطالب بسیاری در مطبوعات داخلی و خارجی دربارهاش به چاپ رسید و به قولی به «تورکون ژاندارکی» (ژاندارک ترک) معروف شد. در همین دوران بود که او و شوهرش و بعضی از سران و فعالان جنبش مقاومت، از جمله مصطفی کمالپاشا، به حکم «دیوان حرب» مستقر در استانبول که تحت امر نیروهای اشغالگر بود، غیاباً به اعدام محکوم شدند.
پس از اعلان جمهوریت، در ۱۳۰۲ش / ۱۹۲۳ شوهرش، که از وزرای حکومت آنکارا و رئیس دوم مجلس کبیر ملی بود، به علت شرکت در تشکیل حزب جمهوریخواه ترقی پرور ، به ترک کشور مجبور شد و خالده نیز به همراه او به انگلستان و سپس فرانسه رفت. او دو بار (۱۳۰۷ و ۱۳۱۰ش) به دعوت مؤسسات علمی ایالات متحده امریکا برای سخنرانی به آن کشور مسافرت کرد. خالده ادیب در ۱۳۱۳ش / ۱۹۳۴ برای سخنرانی به هندوستان سفر کرد.
خالده ادیب پس از بازگشت به ترکیه در ۱۳۱۸ش / ۱۹۳۹ به استادی کرسی ادبیات انگلیسی دانشگاه استانبول منصوب شد و در انتخابات بهار ۱۳۲۹ش / ۱۹۵۰ هم، به عنوان نماینده مستقل ازمیر به مجلس راه پیدا کرد و پس از پایان دوره چهارساله نمایندگی، با انتشار نامهای سرگشاده در روزنامه جمهوریت با سیاست وداع گفت و به دانشگاه بازگشت و تا دهه پایانی حیات خود، که در اول بهمن ۱۳۴۲/ ۲۱ ژانویه ۱۹۶۴ به سر رسید، همچنان به نوشتن و نشر رمانهای خود ادامه داد.
آثار
خالده ادیب در دوران بیش از نیم قرن نویسندگی خود آثار بسیاری پدید آورد. این آثار را در شش گروه میتوان دستهبندی و معرفی کرد :
۱) آثار تحقیقی و فکري
برخی از این آثار عبارتاند از : «تاریخ ادبیات انگلیسی» در سه جلد (۱۹۴۰ـ۱۹۴۹)؛ >تأثیرات شرق ـ غرب و امریکا در ترکیه< به انضمام «ترکیه به غرب مینگرد» و «برخورد شرق و غرب در ترکیه» ؛ دکتر عدنان آدیوار اثری تحقیقی درباره شوهرش که یک سال پس از درگذشت وی، یعنی در ۱۳۳۵ش/۱۹۵۶ منتشر شد.
۲) ترجمه‌ها
گذشته از ترجمه های کوچک چاپ شده در مطبوعات، مهمترین ترجمه های او عبارت است از: تاجر ونیزی، که نیمه تمام مانده‌است، هملت، هر طور که بخواهید، کوریولانوس، آنتونی و کلئوپاترا از شکسپیر که آنها را به دستیاری مترجم دیگری انجام داده‌است، مزرعه حیوانات از جورج اورول، جلد اول «تاریخ شعر عثمانی» از گیب. او اثر هانری ماسه را به نام اسلام هم از زبان فرانسه به انگلیسی ترجمه کرده‌است.
۳) خاطرات
شامل «خاطرات» به زبان انگلیسی (۱۳۰۵ش/ ۱۹۲۶). این اثر بعدها با عنوان «خانه ای با پیچک ارغوانی» به ترکی انتشار یافته‌است. آزمایش سخت ترک (۱۳۰۷ش/۱۹۲۸)، خاطرات دوره جنگ رهایی به انگلیسی که بعدها با نام «امتحان ترک با آتش» به زبان ترکی نیز منتشر شده‌است.
۴) نمایشنامه‌ها
شامل «چوپان های کنعان» (۱۳۳۶/ ۱۹۱۸) و «ماسک و روح» (۱۳۲۴ش/۱۹۴۵)، این اثر با عنوان «ماسک‌ها یا روح‌ها» (۱۳۳۲ش/۱۹۵۳) به زبان انگلیسی هم منتشر شده .
۵) مجموعه داستانها
شامل «معابد ویران» (۱۳۳۰/ ۱۹۱۱)، «گرگِ به کوه برآمده» (۱۳۰۱ش/۱۹۲۲)، «از ازمیر تا بورسه» (با داستانهایی از سه نویسنده دیگر) (۱۳۰۱ش/ ۱۹۲۲)، «صدای خوشِ مانده در گنبد» (۱۳۵۳ش/ ۱۹۷۴).
۶) رمانها
بیش از بیست رمان از خالده ادیب آدیوار منتشر شده‌است. جودت قدرت، رمان های وی را از نظر موضوع به سه دسته تقسیم کرده‌است :
الف) رمانهای تحلیل روانی. محور اصلی نخستین رمان های او چون، «سِویه طالب»، «خندان» ، «موعود حکم» (حکم موعود)، «قلب آغریسی» (درد قلب)، عشق و به ویژه روانشناسی زنان است.
ب) رمانهای سیاسی. مقصود رمان هایی چون «آتشدن گوملک» (پیراهن آتشین) است که نشانه دور شدن نویسنده از اصل «هنر برای هنر» است . عثمان گوندوز بر آن است که پیراهن آتشین که در گرماگرم جنگ رهایی ملی نوشته شده‌است، صحنههایی را از واقعیت آناطولی آن دوران عرضه میدارد و بانارلی آن را هیجان انگیزترین رمان دوره جنگ رهایی شناخته‌است.
ج) رمانهای سنن و رسوم یا رمان های اجتماعی چون «بقال مگسدار»، «بازار مکاره بی انتها» ، «کمدی کوچه عشق» که محصول دوره کمال نویسندگی اوست. موضوعات اصلی این آثار نه زندگی عاطفی افراد، بلکه رسوم و سنن نسل هاست. سینکلی بقال که عنوانش از نام یک کوچه قدیمی استانبول گرفتهشده‌است، ابتدا با عنوان «دلقک و دخترش» به زبان انگلیسی نوشته شد و در ۱۳۱۴ش / ۱۹۳۵ در لندن به چاپ رسید. سپس با نام مذکور به زبان ترکی منتشر شد و در ۱۳۲۸ش /۱۹۴۲ جایزه رمان حزب جمهوریخواه خلق به آن تعلق گرفت.
منابع
قراملک 
آمار
وب سایت:
