نمای بیرونی قلعه دختر باکو

قلعه دختر (به ترکی آذربایجانی: Qız Qalası) (به انگلیسی: Maiden Tower) از آثار دوره ساسانی در شهر باکو است.

این اثر تاریخی که با ۲۹،۵ متر طول، ۱۶ متر عرض، و ۶ طبقه که در دو محدوده زمانی قرن ۵ و ۶ میلادی (آغاز ساخت مرحله اول) و قرن ۱۲ (مرحله دوم) ساخته شده‌است در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده‌است.

این قلعه در روزگار کهن، نیایشگاه آناهیتا بوده و زرتشتیان برای زیارت به آن‌جا می‌رفته‌اند.

این قلعه در سال ۱۹۶۰ مرمت و در سال ۱۹۶۴ تبدیل به موزه گردید. سازمان یونسکو در سال ۲۰۰۰ این بنا را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نمود.

سنگ‌نگاره‌های قبوستان
میراث جهانی یونسکو
اطلاعات اثر
کشور	جمهوری آذربایجان
نوع	فرهنگی
معیار ثبت	iii
شمارهٔ ثبت	۱۰۷۶
منطقه	اروپا و آمریکای شمالی
تاریخچه
تاریخچهٔ ثبت	۲۰۰۷ (طی نشست سی و یکم)
* نام اظهارشده در فهرست میراث جهانی یونسکو † منطقهٔ بر پایهٔ دسته‌بندی یونسکو

پارک ملی قبوستان (به ترکی آذربایجانی: Qobustan Milli Parkı) با نام رسمی چشم‌انداز فرهنگی سنگ‌نگاره‌های قبوستان، منطقه‌ای تپه‌ای و کوهستانی در جنوب شرقی رشته‌کوه‌های قفقاز است که به‌طور عمده در حوضهٔ آبریز ، بین رودهای پیرساگات و سومگیت، در غرب قبوستان (در حدود ۶۴ کیلومتری جنوب غربی مرکز باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان) و در کرانه‌های غربی دریای خزر قرار دارد. دره‌هایی تنگ و عمیق که در زبان ترکی آذربایجانی قبو نامیده می‌شوند این منطقه را قطع می‌کنند و نام قبوستان نیز احتمالاً برگرفته از همین قبوهاست.

وجود سنگ‌نگاره‌های تاریخی، آثار باستانی، گل‌افشان‌ها و میراث جهانی یونسکو قرار گرفت. این سنگ‌نگاره‌ها به‌واسطهٔ کیفیت حجاری‌ها و نمایش مواردی همچون شکار، جانوران، گیاهان و سبک زندگی در دوران پیش از از تاریخ و نمایش توالی فرهنگی از آن دوران تا قرون وسطی به‌عنوان میراثی با اهمیت جهانی بسیار درنظر گرفته‌شدند.

باستان‌شناسی

ارزش باستان‌شناسی قبوستان در سال ۱۹۳۰ میلادی و به‌دنبال عزیمت مردانی برای استخراج شن از معدنی در این منطقه مشخص گردید. یکی از کارکنان معدن در میان سازندهای سنگی و تخته‌سنگی منطقه متوجهٔ حجاری‌هایی بر روی صخره‌ها شد و با اطلاع گروه آنها توانستند غارهای دست‌ساز بشر را نیز که درونشان نقاشی‌های بیشتری بود را بیابند.

در این منطقه بیش از ۶٬۰۰۰ حجاری متعلق به ۵٬۰۰۰ تا ۴۰٬۰۰۰ سال پیش بر روی صخره‌ها انجام‌شده‌است. همچنین بقایایی از غارهای مسکونی، سکونت‌گاه‌ها و گورها به‌دست آمده که نمایانگر حضور و استفادهٔ شدید انسان از این منطقه پس از آخرین عصر یخبندان تا قرون وسطی بوده است.

بیشتر این سنگ‌نگاره‌ها مردمانی بدوی، حیوانات، نبردها، رقص‌های آیینی، گاوبازی، قایق‌هایی با پاروزنان مسلح، جنگجویانی نیزه به‌دست، کاروان‌های شتر، خورشید و ستارگان را به‌تصویر کشیده‌اند. نمایش فعالیت‌های مرتبط با شکار و ماهیگیری در این سنگ‌نگاره‌ها نشانگر زمانی است که اب و هوای منطقه گرمتر و مرطوبتر از امروز بوده است.

سنگ‌نگاره‌های قبوستان از سال ۲۰۰۶ تا کنون بر پشت اسکناس‌های ۵ مناتی آذربایجان نقش بسته است.

محیط

قبوستان دارای آب و هوایی خشک و تاحدودی نیمه‌گرمسیری است و زمستان‌هایی معتدل و تابستان‌هایی بسیار خشک دارد. با اینحال وجود گیاهان وحشی نادر در این منطقه حکایت از آب و هوایی مرطوبتر و چشمه‌هایی با آب کافی در قبوستان در حدود ده‌ها هزار سال پیش دارد.

پوشش گیاهی منطقه همان خصوصیات گیاهان نواحی کویری و نیمه‌کویری را دارد و شامل بوته، خاراگوش و دیگر گیاهان دائمی مشابه می‌شود. ، ارس، گلابی وحشی، انجیر وحشی، ، پیچ امین‌الدوله و دیگر انواع درختان و بوته‌ها نیز در میان توده‌سنگ‌ها و صخره‌های منطقه روئیده‌اند.

بااینحال این منطقه در گذشته‌های دور از نظر گیاهی و جانوری غنی‌تر بوده و گله‌های عظیم گاو وحشی، بز، گوزن، ، خر، گراز وحشی و شیر، گرگ، گربه وحشی و پلنگ بودند در قبوستان می‌زیستند. اما پوشش جانوری منطقه در طی دهه‌های گذشته کاهش یافته و امروزه جانورانی همچون روباه، شغال، گرگ، خرگوش، گربه وحشی، و شماری مار و مارمولک در اینجا می‌زیند.

گل‌فشان‌ها

تقریباً در حدود ۴۰۰ گل‌فشان در آذربایجان و کرانه‌های آن در دریای مازندران وجود دارد که این میزان بیش از نیمی از کل گل‌فشان‌های جهان است. یکی از این گل‌فشان‌ها واقع در ۱۵ کیلومتری باکو در سال ۲۰۰۱ ناگهان شروع به بیرون‌دادن شعله‌هایی به ارتفاع ۱۵ متر نمود و اخبار جهان را به خودش اختصاص داد.

تصور بر آن است که که این گل‌ها خاصیت دارویی دارند و به‌همین‌دلیل بسیاری از توریست‌های محلی و بین‌المللی برای استفاده از این گل‌ها به این منطقه سفر می‌کنند.

به‌طور متوسط یک گل‌فشان هر ۲۰ سال یکبار یا بیشتر با نیرویی عظیم در قبوستان فوران کرده و علاوه بر ایجاد شعله‌هایی به ارتفاع صدها متر، چندین تن گل را نیز در محیط اطرافش می‌پراکند.

ظهور دین زرتشت در آذربایجان در حدود ۲۰۰۰ سال پیش نیز تقریباً مربوط به این پدیدهٔ زمین‌شناختی می‌شود و نام آذربایجان به‌معنای سرزمین آتش ابدی نیز برگرفته از تاریخ زرتشتی آن است.

باکو (به ترکی آذربایجانی: Bakı) Baku
—  شهر  —
بالا: خلیج باکو , مرکز تجاری باکو , وسط: حیدر علی‌اف , تالار فیلارمونیک دولتی آذربایجان , پایین: قلعه دختر , خانه دولت , برج تلویزیونی باکو
مهر
کشور	آذربایجان
دولت
مساحت
- جمعاً	۲۶۰ کیلومترمربع
ارتفاع	-۹۲ متر (-۳۰۲ فوت)
جمعیت (۲۰۰۹)
- کل	۲٬۰۳۹٬۷۰۰
- تراکم	۷٬۸۴۵/کیلومترمربع
منطقه زمانی	AZT (یوتی‌سی ۴+)
- تابستان (ساعت تابستانی)	AZST (یوتی‌سی ۵+)
کد پستی	AZ۱۰۰۰
پیش‌شماره تلفن	۱۲
وب‌گاه	www.BakuCity.az

باکو (به ترکی آذربایجانی: Bakı )، پایتخت جمهوری آذربایجان، بزرگترین شهر و همچنین بزرگترین بندر این کشور است. این شهر بر ساحل غربی دریای خزر در شبه جزیره آب‌شوران قرار دارد و یکی از مناطق نفت‌خیز جهان می‌باشد. باکو پر جمعیت‌ترین شهر قفقاز است. وجود تعداد بسیاری از پارک‌های ساحلی و برگزاری برنامه‌های متعدد هنری از جمله موسیقی، تئاتر و اپرا جذبه خاصی به این شهر داده‌است.

بخش قدیمی شهر باکو (İçəri Şəhər ایچری شَهَر)، همراه با برج و حصار قلعه شهر به خوبی از سده‌های میانه بجا مانده و یکی از آثار ثبت شده در یونسکو به عنوان میراث فرهنگ جهانی است. جمعیت شهری در ابتدای سال ۲۰۰۹ حدود ۲٫۰۴ میلیون نفر برآورد شده است. در ابتدای سال ۲۰۰۳ بیش از ۱۵۳ هزار نفر از آوارگان داخلی (ناشی از جنگ قره باغ) و هچنین ۹۴ هزار نفر پناهنده خارجی در این شهر علاوه بر جمعیت اصلی وجود داشته اند.

در سال ۲۰۰۷ و در نشست وزرای فرهنگی اعضای سازمان کنفرانس اسلامی، باکو به عنوان پایتخت فرهنگ اسلامی برای سال ۲۰۰۹ اعلام شد. در سال ۲۰۰۰ بخش قدیمی باکو ((İçəri Şəhər ایچری شَهَر)) بعلاوه سرای شروانشاهان (به ترکی آذربایجانی، شیروانشاهلار سارایی) و قلعه دختر به عنوان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند.

باکو دارای ۱۱ منطقه شهری (اداری) شامل عزیزبایف، بیناغدی، قاراداغ، نریمانف، نسیمی، نظامی، صبالی، صابونچی، ختایی، سوراخانی و یاسامال و نیز ۴۸ شهر می باشد. شهرهای بناشده در جزایر موجود در خلیج باکو و شهر صخره‌های نفتی یا نفت داشلاری که در دریا ساخته شده‌اند و خارج از باکو و در داخل دریای خزر قرار دارند جز این ۴۸ شهر می باشند^.

تاریخچه

شهر قدیمی باکو
میراث جهانی یونسکو
اطلاعات اثر
کشور	AZE
نوع	فرهنگی
معیار ثبت	iv
شمارهٔ ثبت	۹۵۸
منطقه	خاورمیانه-اروپای شرقی
تاریخچه
تاریخچهٔ ثبت	۲۰۰۰ (طی نشست نامشخص)
میراث در خطر؟	۲۰۰۳-۲۰۰۹
* نام اظهارشده در فهرست میراث جهانی یونسکو † منطقهٔ بر پایهٔ دسته‌بندی یونسکو

 

شهر قدیمی باکو همره با سرای شروانشاهان

اولین شواهد مستند مرتبط با باکو به قرن ششم میلادی برمی گردد]]. و از آنجا که از آن زمان اغلب بخشی از شاهنشاهی‌های ایرانی بوده‌است، پیوند تاریخی با آن ها دارد. پس از این که زمین لرزۀ بزرگی در قرن 12 میلادی شماخی پایتخت شروانشاهان را ویران نمود، آهسیتان اول باکو را به عنوان پایتخت جدید برگزید. در زمان ساسانیان حضور و نفوذ عنصر ایرانی در کرانه‌های اران از تالش و باکو تا دربند بسیار قوی و چشمگیر بود.

در دورۀ شروانشاهان، باکو بخشی از شروان بود. شروان مانند بقیۀ اران بخشی از سرزمین آذربایجان نبود. آذربایجان به منطقۀ جنوب رود ارس گفته می‌شد. با سلطه ترک‌های سلجوقی بر شروانشاهان در سدۀ یازده میلادی روند ترکی‌سازی زبان منطقه نیز آغاز شد. روندی که هنوز نیز در جنوب این منطقه (تالش) ادامه دارد. با این روند، مردم آسیانی‌زبان و ایرانی‌زبان منطقه به مرور زمان ترک‌زبان شدند. باکو پایتخت شیروانشاهان در سده‌های ۱۴ و ۱۵ میلادی بود و بعد بخشی از ایران صفوی شد.

حکومت عثمانی در قرن ۱۶ میلادی طی دوره‌ای کوتاه به قسمت اعظم قفقاز از جمله باکو حاکم بود. نادرشاه افشار توانست این قسمت از آران، گرجستان و منطقۀ ارمنستان فعلی را دوباره به ایران بازگرداند. در جنگ‌های ایران و روس در زمان فتح علی شاه این ناحیه بر اساس عهدنامۀ گلستان و ترکمان چای از ایران جدا و به دست روس‌ها افتاد و باکو در اواخر قرن نوزدهم و دهۀ اول قرن بیستم از بزرگ‌ ترین مناطق تولید نفت جهان بود.

جاذبه‌های توریستی

• قلعه دختر
• ایچری شَهَر(باکو)
• پارک مفاخر باکو

اشارات قدیمی

 

دام ساوت (ساختمان شوراها)

باکو یا بادکوبه، کرسی آران بر ساحل غربی دریای خزر قرار دارد. باکوی بزرگ مشتمل بر شبه جزیره آب‌شوران است، و دارای بندرگاهی بزرگ و چندین نهاد فرهنگی است. نامش در مآخذ اسلامی به صورت باکویه، با کوه نیز ضبط شده‌است.

 

قلعه دختر، از آثار ایرانی باکو از دورهٔ ساسانیان^[۹].

اول بار در سدهٔ پنجم میلادی ذکر این شهر رفته‌است. مردم آن مانند بقیه مردم ایران آن روز زرتشتی بودند و برای آتش احترام قائل بودند. شعله‌های دائمی باکو که منبع آنها گازهائی بوده که از چاهها بیرون می‌آمده‌است بر سنت نیایش به آتش در منطقه تأثیر داشته و و شهر دارای آرامگاه‌های زردشتی بوده‌است. از جنبه‌های سیاسی مدتها تابع شروانشاهان بود، و پس از انقراض این دودمان (۹۵۷ هـ.ق) به تصرف صفویه در آمد. بعداً مدت کوتاهی تحت استیلای ترکان عثمانی بود (۱۵۸۳_۱۶۰۶ م)؛ دیگر بار به دست ایران افتاد و سرانجام در ۱۸۰۶ بتصرف روسیه در آمد؛ معاهده گلستان (۱۸۱۳)رسماً آن را به روسیه واگذاشت. صنایع نفت آن در اواخر قرن ۱۹ میلادی آغاز شد و باعث توسعه سریع آن شهر گردید. (مصاحب)

کتب و منابع قدیمی اسلامی به‌طور چکیده باکو را این‌گونه توصیف کرده‌اند (به نقل از لغت‌نامهٔ دهخدا):

باکو یا باکویه شهری است به عجم به شمال ایران در شبه جزیره آب‌شوران. این شهر را انوشیروان بنا کرد و دارای آتشکده معتبری بود و معادن نفت آنجا مشهور است. بزرگ‌ترین معدن نفت ایران‌زمین در باکویه واقع است و در آن آتش همیشه فروزان بوده‌ است. مردمش اگرچه ترک‌زبانند اما لغت مخصوص نیز دارند، حاصلش زعفران و نفت سیاه.

باکو در پیرامون جزیره الله‌اکبر واقع است.آبش قلیل و خوشگوار و هوایش به گرمی مایل و زمینش ریگزار است. از بناهای انوشیروان و حصارش از شاهان شیروان است. این محل در نزد زرتشتیان از زمان‌های بسیار قدیم سرزمینی مقدس شناخته شده‌است و امروز نیز (زمان تالیف قاموس‌الاعلام ترکی) جمعی از زرتشتیان در آن جا سکونت دارند. کاخی بزرگ از آثار زمان شاه عباس صفوی در آن‌جا هست.

اطراف بادکوبه دریاچه‌های نمکین زیاد دارد و بیست و پنج پارچه دیه در ناحیه بادکوبه می‌باشد. از ابنیه قدیمه که در آنجا ملاحظه می‌شود برجی است بسیار مرتفع که موسوم به برج دختر. در ۱۷۳۵ م./۱۱۴۸ ه'. ق. دولت ایران آن را از تصرف روس خارج و مسترد نمود و در ۱۸۰۵ یکباره بادکوبه بتصرف روس درآمد و آن جا را شهر نظامی و بندرگاه نمودند.

باکو از جمله شهرهایی است که بر طبق عهدنامه گلستان و سپس عهدنامه ترکمانچای (۱۲۲۸ ه'. ق.) بعد از شکست عباس میرزا نایب السلطنه در جنگ‌های ایران و روسیه، از ایران منتزع گردید و به روسیه سپرده شد. شهری است باحصانت و مستحکم، قلعه قدیمی از بنای ایرانیان در این شهر موجود است، بازار مسلمین در قلعه واقع شده‌است. لفظ باکو ماخوذ از کلمه بغ (خدا) است و برج دختر که در باکو است برجی مربوط به معبد آناهیتا بوده که در آن شهر وجود داشته و همچنین همه امکنه و ابنیه‌ای که بنام «دختر» شهرت یافته‌اند معابدی برای ناهید بوده‌اند. با آنکه در زبان مردمان خود آران و در کتابهای روسی و ترکی نام شهر «باکو» است. شکل بادکوبه گویا از زمان صفویه پیدا شده‌است.

شهرهای خواهرخوانده

شهر	کشور	از سال
داکار	سنگال	از ۱۹۶۷
ناپل	ایتالیا	از ۱۹۷۲
بصره	عراق	از ۱۹۷۲
سارایوو	بوسنی و هرزگوین بوسنی هرزگوین	از ۱۹۷۵
هیوستون	آمریکا	از ۱۹۷۶
بوردو	فرانسه	از ۱۹۷۹
تبریز	ایران	از ۱۹۸۰
ماینز	آلمان	از ۱۹۸۴
ازمیر	ترکیه	از ۱۹۸۵
وونگ تائو	ویتنام	از ۱۹۸۵

پس از سقوط شهر خوجالی در طی جنگ قره‌باغ، کشتارغیرنظامیان آذربایجانی در این شهر توسط ارتش ارمنستان به همراهی نیروهای ۳۶۶ ارتش روسیه در ۲۵ و ۲۶ فوریه سال ۱۹۹۲ اتفاق افتاد. بر اساس آمارهای موجود از جمله آمار سازمان دفاع از حقوق بشر در این کشتار ۶۱۳ نفر از غیر نظامیان از جمله ۶۳ کودک جان خود را از دست دادند. این کشتار یکی از غم‌انگیزترین رخدادها در تاریخ مناقشه آذربایجان و ارمنستان بر سر قره‌باغ کوهستانی بود.

موقعیت شهر خوجالی

 

موقعیت شهر خوجالی

خوجالی نام شهر و بخشی در جمهوری آذربایجان است که اکنون در کنترل جدایی‌طلبان ارمنی قره‌باغ است. این شهر در ۱۴ کیلومتری شمال شرقی شهر خان‌کندی قره‌باغ و نزدیک کوه قره‌باغ واقع شده‌است. علاوه بر این، قرار داشتن خوجالی در راه آغدام- شوشی و برخورداری شهر از تنها فرودگاه قره‌باغ، حساسیت راهبردی شهر را بیشتر کرده بود. در این شهر علاوه بر بومیان، اهالی آذربایجانی خان‌کندی که از آن شهر رانده شده بودند و نیز ترک‌های فراری فرغانه نیز زندگی می‌کردند.دلیل حمله نیروهای مسلح ارمنستان به شهر خوجالی در موقعیت ژئواستراتژیک شهر ریشه دارد.بعد از این واقعه ارمنستان اعتراف کرد که یکی از اهداف اصلی این عملیات، نابود کردن «پایگاه خوجالی»، گشایش کانالی برای ارتباط قصبه عسگران و خان‌کندی و آزاد کردن تنها فرودگاه قره‌باغ از دست نیروهای آذربایجان بوده‌است.

محاصره و اشغال شهر

خوجالی از اکتبر سال ۱۹۹۱ در محاصره قرار داشت. ۳۰ اکتبر حرکت خودروها در شهر متوقف شد و بعد از منهدم کردن بالگردی که به مرگ ۴۰ نفر انجامید، این تنها وسیله حمل و نقل نیز از حرکت بازماند. روز ۲ ژانویه برق شهر قطع شد. خوجالی از نیمه دوم ماه فوریه توسط نیروهای ارمنی محاصره شد و هر روز مورد حملات توپخانه و سلاح‌های سنگین قرار می‌گرفت.

شب ۲۶ فوریه سال ۱۹۹۲ گروه‌های نظامی ارمنستان با کمک هنگ موتوری شماره ۳۶۶ اتحاد شوروی سابق به شهر خوجالی حمله کردند. شهر در ابتدا فقط از سه طرف توسط نیروهای ارمنستان محاصره شد و وقتی مردم راه گریز را از مسیر چهارم (مسیر عسگران) در پیش گرفتند، نیروهای ارمنستان نزدیک روستای نخجوانیک بر آن‌ها آتش گشودند. بعد از آن شهر از چهار طرف محاصره شد و آتش توپخانه و سلاح‌های سنگین بر شهر گشوده شد. زبانه‌های آتش خیلی زود تمام شهر را در بر گرفت و مدافعین شهر همراه با مردم غیرمسلح مجبور شدند خوجالی را ترک کنند. ساعت ۵ صبح ۲۶ فوریه، شهر به تصرف نیروهای ارمنی درآمد. مردم که مجبور بودند شهر را ترک کنند، به کوه‌ها و جنگل‌ها پناه بردند. نیروهای ارمنی باقی‌مانده ساکنین خوجالی را به قتل رساندند و زنان و دختران بسیاری را به اسارت گرفتند. تقریباً تمامی افرادی که به کوه‌ها و جنگل‌ها فرار کرده بودند، از شدت سرما جان باختند.

آمار کشتار

در نتیجه این عملیات نظامی ۶۱۳ نفر کشته، ۴۸۷ نفر معلول و ۱۲۷۵ نفر از افراد غیرمسلح، از جمله سالمندان، کودکان و زنان به اسارت نیروهای ارمنستان درآمدند. در این میان ۱۵۰ نفر مفقودالاثر شدند و تا به امروز نیز هیچ خبری از سرنوشت آنان در دست نیست. در میان ۶۱۳ قربانی خوجالی، ۱۰۶ نفر زن، ۶۳ نفر کودک و ۷۰ سالمند به چشم می‌خورد.

علیرغم آمار ذکر شده در بالا سازمان دیده بان حقوق بشرمعتقد است که این آمار ممکن است تا ۱۰۰۰ کشته نیز باشد.

بنای یادبود قربانیان کشتار خوجالی در شهر لنکران

اتهام به پان‌ترک ها

ایاز مطلب‌اف رئیس جمهوری سابق آذربایجان که به خاطر کشتار خوجالی مجبور به استعفا از این مقام شد حزب پان ترکیست جبهه خلق آذربایجان را به دست داشتن در این کشتار متهم کرده است وی در مصاحبه با روزنامه چکی نزاویسمایا گازتا در این باره می گوید :

حجه السلام سید حسن عاملی امام جمعه اردبیل نیز در خطبه های نماز جمعه اردبیل به تاریخ هشتم اسفند ۱۳۸۹ گروه ارگنه کن و پانترک های آذربایجان را به دست داشتن در این کشتار متهم کرد و در این باره گفت :

او این کشتار را برنامه ریزی گروه های غرب گرا ، بشدت ملی گرا و ضد ایرانی جمهوری آذربایجان برای فروپاشی دولت ایاز مطلب‌اف رئیس جمهور وقت آذربایجان و قدرت گرفتن ابولفضل ایلچی بیگ که گرایشات پان ترکیستی داشت خواند.

جستارهای وابسته

• کشتار سومگاییت
• جنگ قره‌باغ
• نسل‌کشی

• عکسهای کشتار خوجالی
• عکسهایی از کشتار خوجالی
• سایت عدالت برای خوجالی

 

رود کورا.

کورا یا کُر (به ترکی آذربایجانی: «کور» و به ترکی استانبولی: «کورا») نام رودی است که از شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و از کشورهای گرجستان و جمهوری آذربایجان از میان رشته کوه‌های قفقاز عبور کرده وبه رود ارس پیوسته و در منطقه تالش گشتاسبی به دریای خزر می‌ریزد. طول رود کورا ۱۳۶۴ کیلومتر است. قبلاً تا تفلیس قابل کشتیرانی بوده ولی اکنون به سبب سدها و نیروگاه‌هایی که بر روی این رود ساخته شده‌است قابل کشتیرانی نیست. نام این رود از نام کوروش بزرگ هخامنشی گرفته شده‌است.

رودخانه کورا بزرگترین رودخانه قفقاز است. درازی این رودخانه ۱۵۵۱ کیلومتر است که‏ ۹۰۰ کیلومتر آن در زمین‌های جمهوری آذربایجان جریان‏ دارد.

این رودخانه از دامنه‌های شمالی‏ آب‏‌پخشان کوه‌های چالدران و از ارتفاعات‏ ۲۷۴۱ متری آن سرچشمه می‏گیرد. مساحت‏ حوضه آبریز کر ۱۸۸ هزار کیلومتر مربع‏ است.

کر در آذربایجان

رود کر و رود ارس دو رود مهم جمهوری آذربایجان هستند. رود کورا پس از عبور از کوه‌های قفقاز جلگه‌های دوه‌چی و لنکران را آبیاری می‌کند. حوزه آبریز آن ۸۶٬۰۰۰ کیلومتر مربع است. رود کورا که در جمهوری آذربایجان به رود «کور» شهرت دارد پس از پیوستن به ارس، همان نام «کور» را دارد چون نسبت به ارس آب بیشتری دارد.

رودخانه کورا در زندگی اقتصادی و در شکل‏‌گیری الگوهای زندگی مردم اران نقش بسیار اساسی را ایفا کرده‌است.

 

نواحی جغرافیایی منطقه قفقاز در ۲۹۰ پیش از میلاد. در کنار آلبانیای قفقاز، دیگر نواحی نام‌برده در نقشه عبارتند از: کولخیس، ارمنستان بزرگ، ارمنستان کوچک، آتروپاتن، و منطقه سرمت‌ها و ماساژت‌ها.

آتورپاتکان (یا آتروپاتکان)، نام باستانی منطقه‌ای است که امروزه آذربایجان نامیده می‌شود

در این دوران آتروپاتکان قسمتی از ساتراپ ماد بود. وقتی که امپراطوری هخامنشی متلاشی شد، آتروپات خود را در سال ۳۲۱ پیش از میلاد مستقل کرد. پس از آن تاریخ نویسان لاتینی و یونانی این سرزمین را آتروپاتکان ماد و به مرور کمتری ماد صغیر نامیدند. نام پارسی میانه این سرزمین آتورپاتَکان و بعدتر آدوربادَگان و در فارسی جدید آذربایَجان نامیده شد

نام

آذربایجان از نام آتروپات (در یونانی: Atropatés) مشتق شده است. آتروپات نام سرداری ایرانی بود که در جنگ میان داریوش سوم آخرین پادشاه هخامنشی و اسکندر مقدونی در نبرد گوگامل در سپاه ایران فرمانده مادها بوده‌است. آتروپات پس از شکست ایران به اسکندر پیوست و در زمستان ۳۲۸ـ۳۲۷ ق‌م از سوی اسکندر به جای «اوکسیدات» به حکومت ماد منصوب گردید. آتروپات در ۳۲۴ق‌م دختر خود را به پردیکاس سردار اسکندر داد. پس از مرگ اسکندر و تقسیم ممالک و متصرفات او میان سردارانش، قسمت شمال غربی ماد به او واگذار گردید و او در آنجا به استقلال به حکومت پرداخت. این ناحیه که پس از مرگ اسکندر به «ماد کوچک» (در برابر «ماد بزرگ») معروف شده بود، پس از استقلال و استقرار آتروپات در آنجا به نام او نامیده شد  او سلسله‌ای بنیان گذاشت که مدت طولانی ادامه یافت.

این ناحیه در خط پهلوی «آتورپاتَکان» ضبط شده‌است (در یونانی: آتروپاتِنِه)، اما آتورپاتکان نماینده تلفظ این کلمه در سرتاسر عهد ساسانیان و تغییراتی که در طی چندین قرن در زبان مردم و در حروف صامت و مصوت آن روی داده‌است نیست و املای پهلوی، شکل کهن آن را حفظ کرده‌است. مثلاً در کتاب «جنگهای ایران» تألیف پرکپ (پروکوپیوس) مورخ بیزانسی قرن ۶م نام این ناحیه دوبار به شکل «آدَربایْگانُن» آمده‌است که تلفظ «آذربایگان» یعنی تلفظ واقعی مردم آن را منعکس می‌سازد. در آخر قرن ۴م فاوستوس بیزانسی، مورخ ارمنی یک بار این نام را به صورت «آترپاتکان» و ۷ بار به شکل «آترپایکان» به کار برده‌است. آندره آس، ایران‌شناس آلمانی حدس می‌زند که تلفظ واقعی این کلمه در قرن ۳م «آذُرباذَگان» بوده‌است یعنی صامت بیواک (مهموس) انسدادی «ت» به صامت واکدار (مجهور) و سایشی «ذ» بدل شده‌است. صامت «ذ» در کلمات فارسی قدیم پس از مصوت، به «ی» بدل گردیده و به همین جهت «آدرباذگان» نیز به «آذربایگان» تبدیل شده‌است. در قرن ۳ق/۹م هنوز به پیروی از اواخر ساسانیان «آذرباذگان» گفته می‌شد. فردوسی در شاهنامه به جهت رعایت وزن شعر «آذر آبادگان» گفته‌است که بیانگر تلفظ واقعی مردم نبوده‌است. آذربایگان که تلفظ مردم آن عصر بوده، در زبان عربی به اَذْرَبیجان و آذربیجان بدل شده که در فارسی امروزی «آذربایجان» شده‌است.

محدوده آتروپاتکان

 

نقشه قفقاز و مناطقی مرزی

به گفته جغرافی‌نویسان یونانی «آتروپاتنه» از شمال به سرزمین خزرها محدود می‌شد و از مغرب (در حقیقت شمال غرب) رود ارس حد فاصل میان آن و ارمنستان بود و از جنوب غربی تا دریاچه مانتیانی یا ماتْیِنی (در استرابن: «سپاوتا» که به «کپاوتا» (کبوذان) تصحیح شده‌است) یعنی دریاچه ارومیه گسترده بود. مهم‌ترین قسمت آتروپاتنه همین حوزه دریاچه ارومیه بود با مرکز آن به نام گازا یا گازاکا در میان راهی که از اکباتانا (همدان) به ارتاکسارتا (واقع در ارمنستان) می‌رفت. قلعه گازاکا همان «وِرا» یا «فرااسپه» (در فارسی باستان: فرا ـ دَه ـ اَسْپه = یاری دهنده و پیش برنده یا تولید کننده اسپان) بود.

وسعت دقیق آتروپاتکان به درستی مشخص نیست. به عقیده شوارتز تا دریای کاسپین می‌رسیده‌است ولی اینکه چه مقدار از سواحلش را در اختیار داشته مورد اختلاف (مورخین خاورشناس) است

آتروپاتکان در زمان سلوکیان

در منابع یونانی جانشین آتروپات آرته بازان است که معاصر با حکمران سلوکی‌ها – انتیوخوس سوم – که در طی سالهای ۲۲۳ یا ۲۲۴ تا ۱۸۷ پیش از میلاد مسیح حکمرانی می‌کرده‌است. به استناد گزارش پولیبوس آتروپاتکان تا کوه‌های قفقاز کشیده شده بود و به نوشته هرتسفلد آرته بازان حکمران ارمنستان و آتروپاتکان بوده‌است. انتیوخوس سوم بعد از شکست دادن مولون، ساتراپ ماد که بر علیه او شورش کرده بود، تصمیم گرفت به آرته بازان حمله کند تا بدین وسیله به کسانی که به شورشی‌ها نفرات یا اسلحه داده بودند، هشدار داده باشد (گرچه کمک آرته بازان به مولون از نگاه اسمیت مشکوک است). آرته بازان به دلیل کهولت سنی، مقاومت چندانی در برابر آنتیوس سوم نکرد و به نظر می‌رسد او در ازای تائید شدن فرمانروایی اش بر آتروپاتکان، تابع فرمانروای سلوکی شد

آتروپاتکان در زمان اشکانیان

 

غرب آسیا در سال ۳۰۱ قبل از میلاد

اخلاف «آتروپات» در زمان سلوکیان و اشکانیان در این ناحیه که از این پس به نام او معروف گردید حکومت می‌کردند. در زمان سلوکیان که زمان رواج فرهنگ یونانی در ایران بود «آتروپاتنه» تحت حکومت روحانی هواخواهان کیش مغان بود و در آنجا مغان و معابد دینی املاک وسیعی داشتند و از این رو آتروپاتنه در برابر فرهنگ یونان مقاومت می‌کرد. از این روست که در روایات زردشتی و در دوره اسلامی آتروپاتکان را مهد زردشت و دین زردشتی گفته‌اند و ارومیه را زادگاه زردشت خوانده‌اند، اما بررسیهای زبانشناسی در اوستا، این معنی را تأیید نمی‌کند. پادشاهان آتروپاتنه در زمان اشکانیان تابع دولت اشکانی بودند.

فهرست بعضی از پادشاهان آتروپاتنه در زمان سلوکیها و اشکانیان از کتاب «نامنامه ایرانی» نقل می‌شود:

1. . آتروپات که در ۳۲۸ق‌م از سوی اسکندر به حکومت این ناحیه منصوب گردید؛
2. . اَرْته بازان که در ۲۲۰ق‌م با انتیوخوس سوم، پادشاه سلوکی پیمان‌دوستی بست؛
3. . مهرداد (۶۷ ق‌م)؛
4. . داریوش (۶۵ ق‌م)؛
5. . آریو بَرْزَن اول (۳۰ ق‌م)؛
6. . اَرته وازْدْ (د ح ۲۰ ق‌م)؛
7. . آریوبَرْزَن دوم (۲۰ ق‌م ـ ۲م)، او پادشاه ارمنستان نیز بود؛
8. . اَرته وازْد دوم (د ۱۰ م) که پادشاه ارمنستان نیز بود؛
9. . اَرْته وازد معروف به گایوس یولیوس که در رم مرد.

اَرْته وازد پسر آریوبَرْزَن از شاهان معروف آتروپاتنه‌است. او در حدود ۵۹ ق‌م متولد گردید و در ۳۶ ق‌م از سوی آنتونیوس (آنتوان، یکی از فرمانداران سه‌گانه رم) مورد حمله واقع شد. آنتوان با حمله به آتروپاتنه می‌خواست از سوی شمال بر خاک پارت یا دولت اشکانی بتازد. در این حمله آتروپاتنه ویران گردید و فرااسپه مرکز آن محاصره شد. ارته وازد از فرهاد چهارم پادشاه اشکانی یاری خواست و بر سپاهی از آنتوان تاخت و آن را نابود کرد. آنتوان از محاصره فرااسپه طرفی نبست و عقب نشست. فرهاد چهارم پس از عقب‌نشینی آنتوان، با آنکه سرزمین آتروپاتنه صدمات زیادی دیده بود، قسمت کمی از غنایم جنگی را به ارته وازد داد و او را از خود رنجاند. اَرته وازد در ۳۵ ق‌م به آنتوان پیشنهاد پیمان‌دوستی و نظامی کرد و آنتوان این پیشنهاد را پذیرفت و یوتاپه دختر او را به عقد پسر خود الکساندر درآورد. ارته وازد به یاری سپاهیانی که آنتوان در اختیارش گذاشته بود بر فرهاد چهارم و متحد ارمنیِ او غالب آمد. پس از شکست آنتوان در جنگ اکسیوم اَرْته وازد از فرهاد چهارم شکست خورد و اسیر شد، ولی پس از مدتی از بند رهایی یافت و نزد اکتاویوس اوگوست رفت و اکتاویوس او را با خوشرویی پذیرفت. ارته وازد در ۲۰ ق‌م در رم مرد. خاندان آتروپات تا آغاز قرن اول میلادی در آتروپاتکان حکومت کردند. احتمال می‌دهند که اردوان دوم (یا سوم) اشکانی که در ۱۰م به سلطنت رسید و پیش از آن پادشاه آتروپاتنه بود از نسل و خاندان شاهی آتروپات بوده‌است. به هر حال از آن پس تا قدرت یافتن ساسانیان آتروپاتنه شاهانی داشته‌است که تابع دولت اشکانی بوده‌اند.

آتروپاتکان در زمان ساسانیان

پس از روی کار آمدن اردشیر اول ساسانی ارمنستان مدتی در برابر او مقاومت کرد و به همین جهت احتمال می‌دهند که شاید آتروپاتکان نیز کاملاً مطیع اردشیر نبوده‌است. در دِه خان تختی، در ۳۰ کیلومتری جنوب سلماس، کمی دورتر از جاده سلماس ـ ارومیه نقشی بر کوه‌است که به عقیده متخصصان متعلق به زمان ساسانیان یا اردشیر اول است. این نقش دو سوار شاهانه را با دو پیاده نشان می‌دهد که محتملاً یکی از سواران اردشیر اول و دیگری شاپور اول است و بعضی هم احتمال می‌دهند که یکی شاپور اول و دیگری ولیعهد او باشد. ظاهراً آن دو مرد پیاده شاهان ارمنستانند که حلقه حکومت ارمنستان یا آتروپاتکان را به شاهنشاه ساسانی تقدیم می‌کنند، اما این استنباط بیش‌تر مبتنی بر حدس دانشمندان است، زیرا کتیبه‌ای همراه این نقش نیست، گرچه لباسها و آرایشها نشان‌دهنده شاهنشاهان ساسانی است. اگر حدس بعضی از دانشمندان درست باشد باید گفت که اردشیر کاملاً بر ارمنستان مسلط نبوده‌است، زیرا اگر چنین بود بایست این نقش به جای آنکه در مرزهای ارمنستانِ ایران و آتروپاتکان کنده شود، در عمق خاک ارمنستان کنده شده باشد و از سوی دیگر نشانه آن است که آتروپاتکان با قسمتهای غربی آن و غرب و شمال دریاچه ارومیه به دست اردشیر اول و به هر تقدیر به دست شاپور اول افتاده بوده‌است. شاپور اول ساسانی در ۲۵۲م ارمنستان را فتح کرد. با فتح این سرزمین آتروپاتکان نیز طبعاً به طور کامل تابع دولت ساسانی گردید. در زمان ساسانیان ارمنستان میان ایران و روم تقسیم گردید و ارمنستانِ ایران که در مغرب دریاچه ارومیه از شمال به جنوب شرق کشیده می‌شد، به آتروپاتکان پیوست. از ۹ بخش که برای ارمنستان ایران ذکر کرده‌اند، ۲ ناحیه هیر و زراوند (به احتمال خوی و سلماس) مسلماً جزو آتروپاتکان بود. به نوشته ابودلف زراوند نام چشمه آب گرم و معدنی معروفی در کنار دریاچه ارومیه نزدیک سلماس بود.

در زمان ساسانیان ایران ۴ «فاذوسفان» (پادوسپان) داشت که هر کدام بر یکی از جهان چهارگانه مملکت حکومت می‌کردند. جهت شمالی شامل آتروپاتکان و ارمنستان (با «حیّز» آن) و دماوند و طبرستان (با «حیّز» آن، یعنی ظاهراً گیلان و دیلمان) بود. هنگامی که خسرو انوشروان بر تخت نشست فاذوسفانِ سمت شمالی که آتروپاتکان جزو آن بود «داذی» پسر نَخیرجان (نَخوِیرگان) نام داشت. انوشروان بر هر یک از این ناحیه‌ها اصبهبذ (سپهبد)ی نیز تعیین کرد که فرماندی سپاه آن ناحیه را داشت. اصبهبذ شمال بر سپاه آتروپاتکان و آن سوی آن یعنی «بلاد خَزَر» ریاست داشت. به گفته ابن خرداذبه اصبهبذ شمال را آذرباذگانْ اصبهبذ می‌گفتند و ارمنستان و آتروپاتکان و ری و دماوند (به اصطلاح آن روز «دنباوند») که مرکز آن شلنبه بود، در این حیّز قرار داشت با طبرستان و گیلان و «ببر» و طیلسان (تالشان) و خزر و لان (ارّان) و صقالب (اسلاوها) و «اَبَر». اطلاق آذرباذگان اصبهبذ بر سپهبد این ناحیه پهناور دلیل اهمیت آتروپاتکان آن روز بوده‌است. به گفته آپولونیوس آتروپاتکان در زمان اشکانیان می‌توانست ۱۰٬۰۰۰ سوار و ۴۰٬۰۰۰ پیاده بسیج کند و سواران آتروپاتکان معروف بوده‌اند.