میرزا جعفر خامنه‌ای، یکی از افراد روشنفکر و آزادیخواه و مبازر آذربایجان که زبان فرانسوی را پنهان از پدر متعصب خود، آموخته و به ادبیات نوین ترکان عثمانی نیز آشنایی داشت، پیش از سال ۱۳۳۲ هجری قمری، در حدود سال ۱۲۹۲ شمسی از شکل معمول اشعار فارسی عدول کرده و فطعه‌های بی امضاء با قافیه‌بندی جدید و بی سابقه و مضمونهای نسبتا تازه انتشار می‌داد یکی از این قطعه‌ها که ادوارد براون در تالیف خود « تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران نو» نقل کرده است، چنین است:

به وطن

قطعه دیگری نیز از جعفر خامنه ای ابتدا در سال ۱۳۳۴ ه.ق در یکی از جراید تهران و بعد در شماره نوروزی روزنامه تجدد تبریز به تاریخ ۱۳ جمادی الاخر ۱۳۳۵ ه.ق درج شده است:

به قرن بیستم

جعفر خامنه ای که می توان او را اولین شاعر نوپرداز تاریخ ادبیات ایران دانست، سالها پیش از نیما یوشیج این اشعار را به سبک نو سروده و به قول روزنامه تجدد سد سدید محافظه کاری را در عالم ادبیات و شعر شکسته است.

جعفر خامنه ای پسر حاج شیخ علی اکبر خامنه ای از بازرگانان خوش نام تبریز بود. وی در سال ۱۳۰۴ ه.ق برابر با سال ۱۲۶۶ شمسی در شهر تبریز بدنیا آمد و در آنجا تحصیل کرد. اشعار پرشور او در «حبل‌المتین» و «»و «» و«شمس» و بعدها در مجله دانشکده منتشر می شد.

جعفر خامنه ای علاوه بر اینکه ادیب و شاعر بود، مشروطه خواه و مرد سیاست هم بوده بطوریکه احمد کسروی در کتاب زندگانی من او را یکی از دوستان شیخ محمد خیابانی معرفی می‌کند و اضافه می‌کند که جعفر خامنه ای بود که او را با شیخ محمد خیابانی آشنا کرده است: «یکی از دوستانی که پیدا کردم آقای و دیگری ، و دیگری میرزا جعفر آقا خامنه ای می بود . در همان روز شادروان خیابانی که پس از بهم خوردن دار الشورا از تهران به قفقاز رفته بود به تبریز درآمد . به میانجیگری آقایان صفوت و خامنه ای با او نیز آشنایی یافتم. اینان نیز گاهی به نشستهای ما آمدندی، بسیار شبها نیز در خانه (پدر میرزا جعفر آقا) فراهم آمدیمی، این حاج شیخ یکی از بازرگانان بسیار نیکوکار تبریز می بود در تاریخ مشروطه یاد او کرده شده، میرزا جعفر آقا جوانی با دانش می بود که شعر نیز می سرود.

احمد کسروی در هم از جعفر خامنه ای بعنوان مترجم یاد کرده می نویسد: «به سال ۱۲۸۵ شمسی که مظفرالدین شاه مشروطه را داد دبستان را رواج بسیار یافته، کمتر شهری بود که یک یا دو دبستان یا بیشتر در آن نباشد دلبستگی مردم به اینها به جایی رسید که کار به قضاوت اندیشی رسید، و بسیاری از ایشان چنین پنداشتند که تنها چاره دردهای کشور همان دبستان است، و چون جوانانی از آن بیرون آیند همه درماندگی‌ها از میان خواهد برخاست. هر زمان که جشنی می گرفتند آگهی از آن در روزنامه‌ها می نوشتند، و شادمانیهای بی اندازه می نمودند و نویدها به خود می دادند به جایی رسید که نویسنده روزنامه «حیات» قفقاز، که خود مردی دانشمند می بود و به کارهای ایران دلبستگی نشان می داد به زبان آمد و خامه این اندیشه ایرانیان را باز نمود. (آن گفتار «حیات» را آقای جعفر خامنه ای از ترکی ترجمه کرده و در یکی از شماره‌های حبل المتین کلکته به چاپ رسیده است.»

میرزا جعفر خامنه ای با روزنامه‌های مردمی و ضد استبدادی همکاری نزدیکی داشت و با سرودن اشعار افشاگرانه و با چاپ و نشر آنها در جراید آنروز مستبدین را به شدت می کوبد « برای نمونه یکی از اشعاری را که در نکوهش و یارانش سروده و در همان روزها در روزنامه ، «ناله ملت » به چاپ رسیده و در بین توده مردم به زبانها افتاده بیتهایی را در پایین می آوریم»:

مصرع اول بیت آخر « بلی زگاو مجسم محو فضیلت انسان» جمله ای است که یکی از مراجع تقلید شیعیان آنروز به نوشته. حاج میرزا حسن هنگامی که از تبریز با خشم بیرون آمده تلگرافی یا نامه ای به نجف فرستاده و در آن پس از بدگویی از مشروطه خواهان چنین گفته: (باید مشروطه مشروعه باشد). حاج شیخ در پاسخ او گفته « ای گاو مجسم مشروطه مشروعه نمی شود». این داستان آن زمان به زبانها افتاد و جعفر خامنه ای نیز در اشعارش به این صورت داخل کرد

صمد سرداری نیا در شماره ۳ – ۸۶ پاییز ۷۱ وارلیق در شرح حال میرزا جعفر خامنه‌ای از قول یحیی آرین پور می‌نویسد: «از شکل معمول اشعار فارسی عدول کرد و قطعه‌های بی امضاء با قافیه بندی جدید و بی سابقه ومضمون‌های نسبتاً تازه انتشار داد.» سرداری نیا می‌افزاید: وی هنگامی که این ابیات را با قافیه بندی جدید و بی سابقه می‌سرود. در سراسر ایران عنوان «شعر نو» به گوش کسی نخورده بود.

منبع

• ۱. احمد کسروی، تاریخ مشروطه، چاپ دوازدهم، ص ۲۸۷ و ۷۳۳
• جعفر خامنه ای
• از صبا تا نیما

عباس‌آقا تبریزی (عباس‌آقا صراف آذربایجانی) قاتل علی اصغر اتابک (میرزا علی اصغرخان امین السلطان)در جریان جنبش مشروطه ایران.

از زندگی او چیز زیادی دانسته نیست جز آن‌که از مردم تبریز بوده، پدرش حاجی محمد نام داشته و در تهران به‌کار صرافی می‌پرداخته و در بازار تهران بسیاری او را می‌شناخته‌اند.

گویا حیدر عمو اوغلی او را برای کشتن اتابک اعظم برگزیده و آموزش داده بود.

وقتی اتابک را کشت و در محاصره افتاد، تیری هم به خود زد و درگذشت. هنگام مرگ بیست و دو ساله بود. از جیب او کارتی به دست آمد که روی آن نوشته بود:

عباس‌آقا صراف آذربایجانی عضو انجمن نمره ۴۱ فدائی ملت

از این "انجمن" نیز نشانی در نوشته‌های آن دوره نیست و احتمالاً برای ترساندن دیگر مستبدین چنین کارتی را در جیب گذاشته بود.

منابع

• کسروی، احمد، تاریخ مشروطه ایران

پل قاری
اطلاعات کلی
نام	پل قاری
کشور	ایران
شهرستان	تبریز
اطلاعات اثر
نوع بنا	پل
کاربری	گذرگاه
دیرینگی	اواخر قاجاریه
اطلاعات ثبتی
شمارهٔ ثبت	۲۹۲۱

پل قاری (قاری کؤرپوسی) یا پل چراغ یکی از پل‌های تاریخی و مشهور شهر تبریز می‌باشد. این پل در خیابان ثقةالاسلام و بر روی رودخانهٔ «میدان چایی» واقع شده‌است.

این پل سرستون‌های کله قوچی خود و چراغ‌های قدیمی‌اش در اواخر قاجاریه ساخته شده است و ارتباط بین بازار بزرگ و بخش شمالی شهر شامل ششگلان و شتربان را برقرار می‌سازد و شامل هشت دهنه با قوس‌های مدور است‌.

گفته می‌شود بانی این پل پیرزنی بوده‌است که هزینهٔ احداث آن را برعهده گرفته‌است و از این‌رو این معبر را پل قاری (پل پیر) نامیده‌اند.

این پل به شماره ۲۹۲۱ در تاریخ ۲۰/۹/۱۳۷۹در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌است.

منابع

• سازمان میراث فرهنگی استان آذربایجان شرقی، بازدید: ژوئن ۲۰۰۹.

• عکس پانوراما از زیر پل قاری

زینب پاشا از جمله زنان مبارزی تبریزی است که نامش در نهضت مبارزه با واگذاری امتیاز تنباکو غرورآفرین است. وی با شرکت کردن در نهضت تحریم توتون و تنباکو و در گشودن انبارهای محتکران تبریز در زمان قحطی نان پیشگام بوده است .

مقدمه

زینب معروف به «بی بی شاه زینب»، «زینب باجی»، «ده باشی زینب»، «زینب پاشا» در یکی از محلات قدیمی تبریز- عموزین الدین- در یک خانواده روستایی به دنیا آمده است. پدرش شیخ سلیمان دهقان بی چیزی بوده که مانند دیگر روستائیان به سختی روزگار می گذرانیده است.  وی نمونه ای از زن های رشید و معروف تبریز می باشد که مانند بیشتر شخصیت های تاریخی آذربایجان راه به کتاب ها نیافته و فراموش شده است. زندگی و حیات این زن شجاع در هاله ای از ابهام فرو رفته ولی به علت اهمیت قیامش؛ نام وی زنده و خودش نیز مشهور می باشد. زینب پاشا زنی تنومند و قوی هیکل بود که دو گوشه چادر خود را به کمر می بست. در آن زمان که در تبریز بیشتر خانم ها روبندی به صورت خود می زدند؛ این خانم با صورت باز و بدون روبند؛ رفت و آمد می کرده است. قبل از مشروطیت و در دوران استبداد؛ چون در ایران نظم و امنیتی وجود نداشت، لذا محتکران در تابستان غله سالانه مردم را به قیمت ارزان خریده و در انبارها نگه می داشتند و در فصل زمستان قحطی مصنوعی، به وجود آورده و کالای احتکار شده خود را به چندین برابر قیمت، به مردم فقیر و مظلوم می فروختند. تقریبا در سال ۱۳۱۳ هجری قمری و در دوره سلطنت ناصرالدین شاه این قحطی مصنوعی که توسط عده ای محتکر به وجود آمده بود، به اوج خود رسیده بود و افراد فقیر شهر در تنگنای بزرگی گرفتار شده بودند، تا جایی که قیمت یک من نان از ۱۲ شاهی به ۱۵ شاهی ترقی کرده بود. در چنین شرایط سخت اجتماعی، «زینب پاشا» چماق خود را که پوشیده از میخ و فلز بود، به دست گرفته و عده ای از زنان را به دور خود جمع کرده و بر علیه محتکران با سلاح سرد خود قیام نمود. زینب پاشا غیر از بستن بازار و حمله به مقر حکومت و سنگباران کردن آن، عده ای از بقال های محتکر و نانوایان گران فروش را نیز به زیر چماق کلفت خود انداخته بود.

علل قیام زینب پاشا

زینب پاشا پیشتاز بیداری زن ستم دیده ایرانی است. وی تقریبا یک قرن و اندی پیش، مهر سکوت تاریخ را از لب برمی دارد و برای اولین بار در تاریخ ایران با چهل نفر از شیرزنان تبریز علیه ستم پیشگان و به موازات آن علیه نابرابری های جنسی که نظام فئودالی و دیدگاه های سنتی بر زنان تحمیل کرده بود،‌ به جنگ مسلحانه و پارتیزانی دست می زند و همه را در برابر دلاوری های شگفت انگیز خود به حیرت وا می دارد. یکی از عوامل مهم جنبش زنان تبریز به رهبری زینب، ستمگری بیش از حد برخی شاهزادگان و حکام دوره قاجار در آذربایجان بود. در عرصه اجتماعی و سیاسی این دوره همچنین مشکلات و مسایل مهمی مانند «بحران نان» و «امتیاز تنباکو» نیز مطرح گردید که این دو عامل نیز از جمله مهم ترین عواملی بود که جنبش زنان تبریز به رهبری زینب پاشا را موجب گردید. یکی از بزرگترین معضلات اقتصادی- اجتماعی دوره قاجار مشکل کمبود و گرانی نان بود که زنان برای مواجهه با این معضل به پا خاستند. از جمله کارهای معروف «زینب پاشا» و یاران وی نیز حمله به انبار های احتکار غله و تقسیم آن بین فقرا و گرسنگان در شهر تبریز بوده است. از یاران نزدیک «زینب پاشا» می توان به «یوز باشی خاور»، «نایب کلثوم»، «آتلی شاه به ییم»، «فاطمه نساء»، «سلطان بیگم»، «جانی بیگم»، «خیر النسا» و «ماه بیگم» اشاره کرد.

زینب پاشا در جریان نهضت تنباکو

شهرت زینب پاشا از واقعه رژی توتون به بعد بوده است. موقعی که ناصرالدین شاه امتیاز توتون را به انگلیس ها داده بود در آذربایجان مردم از اجرای این امتیاز مانع شده بودند. در آن ایام مرحوم حاجی میرزا جواد مجتهد معروف و روحانی سیاسی که نفوذ فوق العاده داشته مریدان خود را به بازار اعزام و مردم را دعوت کرده بودند که دکاکین خود را ببندند و مردم هم اطاعت کرده بودند. پس از چند روز دولتیان مردم را مرعوب نموده و عرصه را به آنان تنگ نموده بودند در چنین روزگاری یک مرتبه عده زنان مسلح و با چادر نماز که گوشه های او را به کمر بسته بودند در بازار ظاهر شده دست به اسلحه برده و بازار را مجددا بستند. پس از این واقعه هر وقتی که ظلم و ستم حکومت جابر از حد می گذشته دسته زن ها به سرپرستی زینب پاشا خروج کرده و کانون فساد را ویران نموده و پس از آن از نظرها پنهان می شدند و کسی هم به هویت آنان پی نمی برد. سر انجام در اثر مخالفت شدید مردم، ناصرالدین شاه، مجبور به عقب نشینی شده و امتیاز تنباکو را لغو می کند، لکن مبارزه زنان تبریز و زینب پاشا کماکان بدون وقفه ادامه می یابد. زینب هر از گاهی به همراه دیگر زنان رزمجو در کوچه و بازار و محل ازدحام مردم ناگهان ظاهر می شود و مردان را به مبارزه و کندن ریشه ظلم تشجیع و تشویق می کند: «اگر شما مردان جرات ندارید جزای ستم پیشگان را کف دستشان بگذارید، اگر می ترسید که دست دزدا و غارتگران را از مال و ناموس و وطن خود کوتاه کنید، چادر ما زنان را سرتان کنید و در کنج خانه بنشینید و دم از مردی و مردانگی نزنید، ما جای شما با ستمکاران می جنگیم.» سپس زینب روسری خود را به جانب مردان پرتاب می کرد و در میان بهت و حیرت حاضران از دیده ها ناپدید می شد.

بحران نان در تبریز و قیام زینب پاشا در این دوران

گرانی نان، از جمله مهم ترین و حیاتی ترین مشکل اقتصادی مردم در دوره قاجاریه بود، تا جایی که منابع تاریخی قاجار؛ به ویژه از دوران ناصری تا اواخر حکومت این سلسله، مملو از اعتراض مردم به کمبود و گرانی نان است. قحطی و خشکسالی، آزمندی و طماعی دولت مردان و متمولان، مهم ترین عامل کمبود نان بود زیرا آنها در فصل خرمن، غلات را به قیمت نازلی از روستاییان خریداری و در انبارها احتکار می کردند تا در فصل زمستان، با اتمام ذخایر آرد مردم، آن را به بهای گزاف به فروش برسانند. با این اقدام بیشتر اوقات، ضمن تشکیل صف های طویل، در جلو نانوایی ها، نان، همواره به سختی و به قیمت گران به دست مردم می رسید. زنان اغلب در اعتراض به وضع بحرانی نان پیش قدم بودند نمونه ای از این عملیات «زینب پاشا» و یارانش در قحطی اواخر دوره ناصرالدین شاه دیده شد که این قحطی در اثر احتکار گندم به وجود آمده بود؛ محتکرین، مجتهد تبریز، مباشرین، ولیعهد و حاکم تبریز بودند. زنان تصمیم به تظاهرات گرفتند. در حدود سه هزار زن چوب به دست، در بازارها به راه افتادند و کسبه را به بستن دکان و پیوستن به راهپیمایان مجبور کردند. حکومت، قشون مراغه را خبر کرد، دستور تیراندازی داده شد. در دم پنج زن و یک سید کشته شدند. در این جا روحانیت معترض هم علیه مجتهد بزرگ به زنان پیوست، و در کنسولگری روس تحصن کردند و سه یار از فرار ملائی که می خواست صحنه را ترک کند ممانعت کردند و با او به خشونت تمام رفتار نمودند. فردای همان روز تظاهرات را از سر گرفتند. این بار نیز سه زن کشته و تعدادی زخمی شدند. شعار نان تبدیل به شعار سیاسی و علیه سلطنت قاجارها شد. حکومت هراسید و بار دیگر عقب نشینی کرد.

زینب پاشا و مصادره انبار میرزا عبدالرحیم قائم مقام

یکی دیگر از عملیات مهم «زینب پاشا» و یارانش، مصادره انبار میرزا عبدالرحیم قائم مقام پیشکار وقت آذربایجان بوده است. چون تخت حکومت در تبریز خالی شده بود، قایم مقام را به عنوان والی انتخاب کردند. خودش چنین میلی نداشت ولی شانس و اقبالش وی را حکمران نمود. تا که وی والی تبریز گشت، در شهر قحطی و گرانی به وجود آمد و شهر شلوغ شد در این وضعیت نابسامان چون از مردان حرکتی دیده نشد، لذا زنان همت کرده و وارد میدان کارزار شدند. کارد به استخوان رسیده بود و چاره ای نبود، لذا زنان با خود گفتند که تا کی باید صبر کرد و از صبح تا شب جان کند، در این بین «ده باشی زینب» به بیوه زنان خبر داد که به آلت حرب مسلح شوند و به بازار «دللـه زن»  هجوم ببرند و ببینند که آیا وی می تواند «راسته بازار»  را به تعطیلی بکشاند یا نه. زینب فرمان داد و زنان چماق هایشان را آماده کردند و بازاریان از ترس، سراسر بازار را تعطیل کردند و چون جای ایستادن نبود هر کدام به کناری گریختند. چون زنان «راسته بازار» را بستند، به سوی «قاری کورپوسی (پل قاری) -که نزدیک به خانه قائم مقام بود- حرکت نمودند و چون فریاد و صداهای آنان به گوش «قائم مقام» رسید، وی که بسیار ترسیده بود و از تاراج خانه اش نگران بود، به اوباشان و مزدوران خود دستور داد تا به سوی جمعیت شلیک کنند. آن مزدوران هر کدام اسلحه ای برداشته و به بالای بام رفتند و مردم را به گلوله بستند. قتل و عام خونین ره راه افتاد و خیلی ها در خونشان غلتیدند. در این موقع به حضرت ولیعهد [مظفرالدین میرزا] خبر بردند که مردم خانه «قائم مقام» را مورد حمله قرار داده و زیر و زبر کرده اند و از گلوله و کشته شدن نیز ترسی ندارند. حضرت والا پیامی به مردم فرستاد که امروز را صبر و حوصله کنند تا خود فردا چاره کار را بیابم. و نرخ ها را دوباره عادلانه سازم. اما «زینب ده باشی» به این حرف ها گوش نداده و به جمعیت اعلان کرد که دوباره به پا خیزند و نشان بدهند که بر سر قول و قرار خود هستند.

حمله زینب پاشا و یارانش به خانه نظام العلما

گفته می شود که نظام العلما از شاه اجازه داشت که غله خود را هر وقت دلش خواست بفروشد. زینب پس از شناسایی محل انبار، نقشه حمله را از پیش آماده می کند.  و در موقع حمله «زینب باجی» چادر خود را از سر بر می دارد و از آن علمی می سازد و پیشاپیش مردم حرکت می کند، خانه و انبار انباشته از گندم نظام العلما را گرفته و به مردم گرسنه می دهد»

عاقبت زینب پاشا و یاد وی در میان مردم

آخرین خبرهایی که از زندگی و سرنوشت «زینب پاشا» در دست است به زمانی بر می گردد که او همراه با کاروانی عازم زیارت کربلا می شود وی در این وقت با آن که زنی سالخورده محسوب می گردید، اما روحیه مبارزه جویانه خود را از دست نداده بود.  «زینب باجی» با عده ای زوار به کربلا می رود و در خانقین عساکر عثمانی که برای تفتیش زوار آمده بودند، سخت گیری می کنند، «زینب باجی» از این رفتار آزرده شده و دست به عصیان می زند و دیگران را هم به دنبال خود می کشاند؛ به عساکر حمله می کند و آنها ناگزیر به فرار می شوند و این خانم با قافله به کربلا می رود.  به نوشته اکثر منابع بعد از این واقعه از «زینب پاشا» دیگر خبری به دست نیامده است به نظر می رسد که «زینب پاشا» در این آخرین سفر خود؛ جان به جان آفرین تسلیم نموده است و پیکرش نیز هیچگاه به شهرش تبریز و زادگاهش «عموزین الدین» منتقل نشده و در کربلا دفن شده است.

منابع

• ناهيدی آذر، عبدالحسين. «عصيان « زينب پاشا» عيار آذربايجان». هفته نامه آوای اردبيل شماره ۱۸۶، ۳ آذر ۱۳۸۱. بازبینی‌شده در ۲۹ نوامبر ۲۰۱۱. 
  • رضا زاد عموزين الديني، مجيد، 1388، زينب پاشا

زین‌العابدین مراغه‌ای (۱۲۵۵-۱۳۲۸ ه.ق) از آزادی‌خواهان دوره مشروطه ایران و نویسنده کتاب سیاحتنامه ابراهیم‌بیگ است.

زین العابدین در سال ۱۲۵۵ هـ .ق، به دنیا آمد، پدرش مشهدی علی، از اهالی ساوجبلاغ مکری بود و در مراغه تجارت می‌کرد. در هشت سالگی به دبستان رفت و مختصر سوادی اندوخت و در شانزده سالگی به حجرهٔ پدر آمد و در بیست سالگی به اردبیل رفت و از آن هنگام در اردبیل و مراغه به قول خود «بنای اعیانی گذاشت و اسب نوکر و تفنگدار فراهم آورد و از ادای مالیات هم گردن پیچید و زدن راهدار و فحاشی به میزان آقاسی و کدخدا و فراش را یکی از افتخارات خود قرار داد.» بدین قرار «قولچوماقی دامنگیرش شده مداخل یک مخارج نوزده و بیست، نه روزنامه صحیح و نه حساب و کتاب معین» بالاخره پریشانی از هر جهت روی آورد و زندگانی در ایران برای او سخت دشوار شد و ناچار با برادر دیگر خود ترک یار و دیار گفته با اندک مایه‌ای که داشت مانند بسیاری از تجار ورشکسته آن زمان عازم قفقاز شد و در شهر تفلیس، مرکز گرجستان، که در آن اوان کسی از ایرانیان در آنجا نبود، رحل اقامت افکند و در مدت سه چهار سال چند هزار منات از بقالی فراهم آورد. کم کم عده‌ای از ایرانیان کارگر تفلیس روی آوردند و میرزا اسدالله ناظم الدوله، ژنرال کنسول ایران در تفلیس، او را به ویس کنسولی (نایب قنسولی) شهر کتائیس معین کرد. در این مقام در یاری رساندن به ایرانیان مقیم خارج کوشش‌ها به خرج داد. پس از مدتی باز دست خالی مانده ناچار به کریمه رفت و در آنجا بار گشود. دو برادر گاهی به استانبول رفته خرید جزئی می‌کردند و در کریمه به بهای بیشتری می‌فروختند، تا در اندک زمانی باز سرمایه کافی به دست آوردند.

در سال ۱۲۹۴ هـ .ق، جنگ روس و عثمانی درگرفت و برادران به یالتا، شهر ییلاقی امپراتور، رفتند و در آنجا کارشان رونق گرفت و سر و کاشان با امیران، درباریان و اهل دیوان افتاد و زین العابدین به وسیله شاهزاده خانم، زوجه پرنس ورانسوف معروف، به امپراتریس معرفی شد و حرمت و اعتبار برادران به جایی رسید که از او خواستند که تبعیت دولت روس را بپذیرد تا امتیازاتی به او بدهند و چون در این باره اصرار ورزیدند و او چند مرتبه در استانبول از کنسولگری اذیت و حقارت دیده بود، قبول تبعیت کرد و پس از ادای سوگند از تابعان دولت روس شناخته شد. چند سال بعد در استانبول تأهل اختیار کرد و زن خود را نیز به یالتا آورد و از او صاحب سه فرزند شد و سالها در آنجا به سربرد . اما عشق و علاقه به میهن دمی آسوده اش نمی‌گذاشت و پیوسته خود را به گناه خیانت به کیش و میهن نکوهش می‌کرد و از اینکه «طوق لعنت تبعیت اجنبی را به گردن انداخته» و در چنان موقعی که برادران او در زیر فشار جور و ستم حکام مستبد جان می‌دهند، او دور از پیکار سیاسی در مملکت غربت زندگی آرام و آسوده‌ای می‌گذراند، همواره با وجدان خود در کشمکش بود. بالاخره تصمیم خود را گرفت و مغازه و کالای خود را به بهای ارزان فروخته و رهسپار استانبول شد و خانواده خود را در آنجا گذاشته برای ادای فرضیه حج عازم مکه شد. حاجی زین‌العابدین سالها با تبعیت روس در استانبول می‌زیست تا بالا خره به وسیله میرزا ، سفیر کبیر ایران در عثمانی، تقاضای ترک تبعیت از دولت روسیه کرد و این کار به دست پرنس ارفع‌الدوله انجام یافت و بالاخره در نهم فوریه سال ۱۹۰۴م که روز اول جنگ ژاپون و روسیه بود تقاضایش پذیرفته شد.

حاجی زین‌العابدین برای همیشه در ترکیه اقامت گزید و از راه قلم به مبارزات سیاسی پرداخت. وی به اعتراف خود «معانی و بیان و منطق برهان نخوانده و علوم و ادبیات ندیده» ولی به هر حال مرد با سواد، کتاب‌خوانده و آشنا به اوضاع زمان و عصر آزادی‌خواهی بود، در مدت اقامت خود در عثمانی مخصوصاً با روزنامه شمس استانبول همکاری داشت و علاوه بر کتاب سیاحتنامه، مقالات سودمندی در آن روزنامه و نیز در روزنامه حبل‌المتین کلکته می‌نوشت، تا آنکه به سال ۱۳۲۸ هـ.ق، در هفتاد و سه سالگی در استانبول در گذشت.

منبع

• از صبا تا نیما، یحیی آرین‌پور

لالجین لَلین
شرقی‌″۴۱ ′۲۸ °۴۸ شمالی‌″۲۳ ′۵۸ °۳۴ / °۴۸٫۴۷۸۱شرقی °۳۴٫۹۷۳۱شمالی / ۴۸٫۴۷۸۱;۳۴٫۹۷۳۱
اطلاعات کلی
کشور	ایران
استان	همدان
شهرستان	بهار
بخش	لالجین
سال شهرشدن	۱۳۵۸ خورشیدی
مردم
جمعیت	۱۴٬۷۲۴ نفر
زبان‌ گفتاری	ترکی آذربایجانی
مذهب	شیعه
جغرافیای طبیعی
ارتفاع از سطح دریا	۱۷۳۱ متر
آب‌وهوا
روزهای یخبندان سالانه	۱۳۶٫۳ روز
اطلاعات شهری
ره‌آورد	سفال و سرامیک
پیش‌شماره تلفنی	۰۸۱۲۴۵۲

لالِجینْ (لاله‌جینْ) یکی از شهرهای شمالی استان همدان است که در بخش لالجین شهرستان بهار واقع شده‌است. این شهر در طول جغرافیایی ۴۸ درجه و ۲۸ دقیقهٔ شرقی و عرض جغرافیایی ۳۴ درجه و ۵۸ دقیقهٔ شمالی قرار گرفته و ۱۷۳۱ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.

برپایهٔ سرشماری سال ۱۳۸۵ خورشیدی، لالجین جمعیتی بالغ بر ۱۴٬۷۲۴ نفر را در خود جای داده و به‌عنوان دومین شهر شهرستان بهار شناخته می‌شود. قحطی سال ۱۲۸۸ هجری و شورش مردم علیه غلامعلی خزایی (خان وقت) در سال ۱۳۳۱ خورشیدی از وقایع مهم این شهر محسوب می‌شود.

لالجین در محاورات مردم استان همدان اغلب به‌صورت «لَلین»  و «لالون» تلفظ می‌شود. ساکنان این شهر به زبان ترکی آذربایجانی سخن گفته و پیرو مذهب شیعهٔ دوزاده‌امامی هستند. لالجین در 5 کیلومتری بهار و 17کیلومتری همدان قرار گرفته‌است.

وجه تسمیه

به اعتقاد برخی از محققان، نام کنونی شهر لالجین تغییریافتهٔ واژهٔ «لاچین» است که نام پرنده‌ای شکاری و عنوان یکی از قبیله‌های ترک بوده‌است. از همین روی به احتمال زیاد در گذشته قبیلهٔ مذکور این منطقه را برای سکونت برگزیده و ساکن آن شده‌است. به همین جهت شهر لالجین به این نام مشهور گشته و به‌عنوان سرزمین ترکان لاچین شناخته شده‌است. شهری به نام لاچین در جمهوری آذربایجان واقع شده که اکنون در نواحی اشغالی تحت کنترل ارمنستان قرار دارد.

به اعتقاد گروهی دیگر از محققان، واژهٔ لاله‌جین (لالجین) از دو بخش «لاله» و «جین» تشکیل یافته‌است. جین پسوند مکان برای برخی از شهرها و روستاهای استان همدان نظیر توی‌جین، دیوجین، فارس‌جین، گنده‌جین و وفرجین است؛ برهمین اساس، لاله‌جین (لالجین) به معنای آبادی لاله است.

به اعتقاد برخی از اهالی شهر، لشکر چنگیزخان مغول به هنگام گذر از همدان وارد لالجین شده و گروهی از اهالی این شهر را به چین فرستاده تا از هنرمندان آن سرزمین سفالگری را بیاموزند. این افراد پس از آموختن سفالگری به لالجین برگشته‌اند و از همین روی این روستا «لاله‌چین» نام گرفته‌است.

پیشینه

 

شبیه‌خوانی در لالجین.

لالجین در طول تاریخ دوبار به‌شدت ویران گشته‌است؛ یکی در حمله مغول‌ها و دیگری در یورش افغان‌ها. یورش افغان‌ها به سرکردگی محمود افغان از رئیسان طایفهٔ غلجایی که در اواخر دورهٔ صفویه به شهرهای بزرگ و کوچک ایران همچون اصفهان، قزوین و کاشان تاخته و به کشتار و چپاول مردم پرداختند، ویرانگرتر از سایر موارد بوده‌است؛ چراکه هنوز هم کلمات اوغان (افغان) و ازبک در ذهن سالخوردگان تداعی ترس را به همراه دارد.

علاوه بر مغول‌ها و افغان‌ها، لالجین توسط مردآویج و خوارزمشاه نیز ویرانی‌هایی را بر خود دیده‌است؛ به گونه‌ای که راوندی در راحةالصدور راجع به همدان و روستاهای پیرامون آن می‌نویسد:

خوارزمشاه در سال ۵۹۰ ه‍.ق به دارالملک همدان رسید و عراقیان را که در همدان استقرار یافته بودند، خوار و خاکسار داشت... و آثار آبادانی نگذاشت و لشکر از دهات خاک برگرفتند و در میان دیزج و قاسم‌آباد کوشک‌ها بنا کردند.

حمدالله مستوفی در نزهةالقلوب راجع به لالجین می‌نویسد:

همدان ولایتش پنج ناحیت دارد. اول فریوار در حوالی شهر است تا دو فرسنگی (در سمت اسدآباد) هفتاد و پنج پاره دیه‌است و شهرستانه و لالجین و فخرآباد و قاسم‌آباد و کوشک‌باغ و ... از حساب فریوار است.

آن‌گونه که از نوشتهٔ مستوفی برداشت می‌شود، لالجین در سدهٔ هشتم هجری از مهم‌ترین و بزرگ‌ترین دهستان‌های منطقهٔ همدان به‌شمار می‌رفته‌است؛ چراکه نویسنده تنها به نام لالجین و چهار روستای بزرگ دیگر از میان ۷۵ روستای بخش فریوار اشاره کرده‌است.

عموم مردم لالجین جایگاه پیشین این شهر را سمت شمال و شمال غربی آن می‌دانند؛ چنانچه هنوز هم در این منطقه از شهر به هنگام کند و کاو زمین، آثاری از تنور، چاه، خشت و سفال به‌دست می‌آید. به اعتقاد برخی از محققان، لالجین قدیم در سمت جنوب غربی شهر امروزی قرار داشته‌است؛ البته ریش‌سفیدان این مطلب را تأیید نکرده و منطقهٔ مذکور را خرابه‌های روستای موسی‌آباد (میس‌یووا) می‌دانند؛ به‌طوری که در تاریخ مفصل همدان نیز از این روستا سخن به میان آمده‌است:

موسیاباد از آبادی‌های قدیم است که تقریباً نهصد سال قبل وجود داشته و از وجود محدثان و علما بهره‌مند بوده‌است. «ابوالعباس احمد بن محمد موسیابادی» از راویان قرن پنجم و «ابوعبدالله حسین بن جعفر بن حمدان موسیابادی واعظ» از علمای قرن پنجم ... منسوب به آنجاست.

مردم

 

یکی از مکتبخانه‌های لالجین.

برپایهٔ سرشماری عمومی نفوس و مسکن مرکز آمار ایران، جمعیت لالجین در نخستین سرشماری رسمی ایران در سال ۱۳۳۵ خورشیدی بالغ بر ۵٬۴۶۸ نفر بوده که این تعداد در سال ۱۳۴۵ خورشیدی به ۷٬۰۴۳ نفر، در سال ۱۳۵۵ خورشیدی به ۷٬۸۹۳ نفر، در سال ۱۳۶۵ خورشیدی به ۱۲٬۲۶۱ نفر و در سال ۱۳۷۵ خورشیدی به ۱۳٬۹۳۶ نفر افزایش یافته‌است.

براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۸۵ خورشیدی، جمعیت لالجین در این سال بالغ بر ۱۴٬۶۸۹ نفر بوده که از این تعداد، ۷٬۵۹۲ نفر مرد و ۷٬۰۹۷ نفر زن بوده‌اند؛ همچنین برپایهٔ همین سرشماری، شمار افراد باسواد این شهر ۱۱٬۰۳۱ نفر و شمار افراد بی‌سواد ۲٬۴۹۰ نفر بوده‌است.

جمعیت لالجین پس از سال ۱۳۲۹ خورشیدی روبه افزایش نهاده‌است؛ به گونه‌ای که بیش‌ترین میزان رشد جمعیت این شهر مربوط به سال‌های ۱۳۵۵ تا ۱۳۶۵ خورشیدی است که طی این مدت جمعیت لالجین سالیانه به‌طور میانگین ۴٫۵ درصد افزایش یافته‌است. رشد جمعیت این شهر در بیست سال گذشته کاهش یافته‌است.

زبان

 

توزيع جغرافيايی مناطقی که در آن‌ها به زبان ترکی سخن گفته می‌شود.

ساکنان لالجین به لهجه‌ای خاص از زبان ترکی آذربایجانی سخن می‌گویند که نسبتاًً با گویش مردم آذربایجان متفاوت بوده و از نظر لحن تکلم به زبان قشقایی‌های استان فارس و شاهسون‌های استان‌های قم و مرکزی نزدیک است. پیشینه و چگونگی ورود زبان ترکی به این ناحیه هنوز به درستی مشخص نیست. برطبق اسناد به‌دست آمده از حفاری‌های چهارراه مرکزی لالجین، همچون سنگ قبرهای متعلق به قرن پنجم هجری که هم‌اکنون در موزهٔ تپهٔ هگمتانهٔ همدان نگهداری می‌شوند، پیشینهٔ استقرار و سکونت در این ناحیه، فراتر از سدهٔ پنجم هجری است.

آب و هوا

 

غروب لالجین.

شهر لالجین ایستگاه مستقل هواشناسی نداشته و تنها ایستگاه باران‌سنجی در این شهر ایجاد شده‌است. البته باتوجه به نزدیکی لالجین به ایستگاه‌های هواشناسی همدان و بهار که اختلاف چندانی از لحاظ فاصله و ارتفاع باهم ندارند، میانگین دمای سالانهٔ منطقه ۱۰٫۵ درجهٔ سانتی‌گراد بالای صفر است که میانگین بیش‌ترین دمای سالانه مربوط به تیرماه با ۲۴ درجهٔ سانتی‌گراد بالای صفر و میانگین کم‌ترین دمای سالانه مربوط به دی‌ماه با ۵ درجهٔ سانتی‌گراد زیر صفر است. میانگین روزهای یخبندان منطقه نیز ۱۳۶٫۳ روز بوده که از آذرماه آغاز شده و تا فروردین ادامه می‌یابد.

مالکیت

 

خانه‌ای تاریخی در لالجین.

چهار دانگ از کل زمین‌های لالجین متعلق به خان لالجین (غلامعلی خزایی) بوده و دو دانگ دیگر آن نیز به نصرت‌الملک علی‌خان پسر رستم‌خان قراگزلو تعلق داشته‌است. نصرت‌الملک این دو دانگ را مهریهٔ همسرش زبیده (دختر فتحعلی شاه) قرار داد.

امروزه دو دانگ از تمام زمین‌های مسکونی و کشاورزی شهر لالجین موقوفه بوده و این امر مشکلات بسیاری را درپی داشته‌است؛ البته سازمان اوقاف و امور خیریه، مدرک معتبری مبنی بر موقوفه‌بودن زمین‌ها به مسئولان و معتمدان این شهر (از جمله ) ارائه نکرده‌است.

 

نقشهٔ شهر لالجین.

از جملهٔ مراکز دولتی و غیردولتی لالجین می‌توان به انجمن معتادان گمنام، باشگاه بیلیارد، باشگاه ورزشی مسعود، بانک تجارت، بانک رفاه، بانک سپه، بانک صادرات، بانک کشاورزی، بانک ملت، بانک ملی ایران، بانک نصر، بخشداری لالجین، بنیاد قرآن، پاسگاه نیروی انتظامی، پست‌بانک، خدمات ارتباطی، دفتر امام جمعه، شرکت مخابرات، شرکت نفت، شهرداری لالجین، شورای شهر لالجین، صندوق قرض‌الحسنهٔ مهدیه، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتابخانهٔ دولتی علامه طباطبایی، کمیتهٔ امداد، مؤسسهٔ مالی و اعتباری مهر، مجموعهٔ فرهنگی آوینی و نظام مهندسی لالجین و شرکت همسفر لالجین اشاره کرد.

کشاورزی

 

کشاورزی در لالجین.

شهر لالجین در دشت نسبتاً همواری واقع شده و روخانهٔ قوری‌چای در شمال و رودخانهٔ یکه‌چای در جنوب آن جریان دارد. این منطقه از لحاظ آب‌های زیرزمینی بسیار غنی بوده و ساکنان آن به ایجاد چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق روی آورده‌اند.

موتورهای آب موجود در پیرامون لالجین، آب موردنیاز کشاورزی در این منطقه را فراهم آورده و اغلب ساکنان به کشت انگور، جو، چغندر، سیب‌زمینی، سیر، و گندم اشتغال دارند. پیش‌تر آبیاری باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی شهر از طریق چشمه‌ها، رودخانه‌ها و کاریزها صورت می‌گرفته که هنوز هم برخی از کاریزهای تاریخی مربوط به دورهٔ صفویه در شمال و شمال غرب شهر دیده می‌شوند.

کتاب‌شناسی

• مهدی‌زاده، مختار. بررسی مسائل صنعت سفالگری در ایران مورد بررسی مسائل صنعت سفالگری لالجین همدان. ۱۳۶۳. 
• پژوهش در خصوص هنر سفالگری لالجین همدان. همدان، ۱۳۷۲. 
• صابری همدانی، احمد. تاریخ مفصل همدان. همدان، ۱۳۷۵. 
• رسولی، عباسعلی. تکنیک و فرهنگ سفالینهٔ لالجین. ۱۳۷۵. 
• کریمی، اصغر. سفالگری در لالجین. نشریهٔ هنر و مردم. 
• رشیدیان حصاری، حسین. سفالگری لالجین همدان (پایان‌نامهٔ کارشناسی). تهران: دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی، ۱۳۴۹. 
• جاوید، فروغ. سفالینه‌های لالجین (پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد). تهران: دانشکدهٔ هنرهای زیبا، ۱۳۵۲. 
• طرح مطالعاتی بخش لالجین. تهران: بخشداری لالجین، ۱۳۷۶. 
• میرشکرایی، جواد و صدفی، محمدرضا. طرح نهایی کانون سفالگری در لالجین. ۱۳۵۲. 
• هاشمی، رضا. کوزه‌گران لالجین (پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد). تهران: دانشکدهٔ هنرهای زیبا، ۱۳۴۹. 
• انوشفر و شروه. لعاب، کاشی، سفال. تهران، ۱۳۶۳.